نویسنده : احمد حبیبیان

الف - تحقیق و ارزیابی تابلوسازی
انسان یک موجود مدنی الطبع است و برای رشد و تکامل خویش، ناگزیر است که در جامعه زندگی کند. او ناچار است که همسر انتخاب کند و در آینده فرزندش را به مدرسه بسپارد. اگر مدیر یک کارخانه یا یک مؤسسه است، به افراد مورد اعتماد نیاز دارد و خلاصه بدون دیگران نمی تواند امور و کارهایش را پیش ببرد.
این امور دو نوعند: نوع اول اموری که با مادیات او مربوط است. و نوع دوم اموریست که سعادت و کمال او وابسته به اوست. در هر دو جهت بخصوص در جهت دوم باید سعی بلیغ داشته باشد که خطا نرود و برای رسیدن به هدفش از اسباب غیر مطمئنی استفاده نکند. تحقیق در زندگی افراد که انسان از مصاحبت و معاشرت آنها ناگزیر است، لازم، بلکه واجب است. کسی که می خواهد همسر انتخاب کند، موظف است پژوهش لازم را پیرامون روحیه و شخصیت همسر آینده اش بنماید. کسانیکه در مسیر سئوالات تحقیق قرار می گیرند، همسایگان، همکلاسیها، همکاران و... شخص مورد نظر هستند. آنها قضاوتشان بر روی ملکات و عادات اخلاقی طرف صورت می گیرد. اگر به فرض یکبار گناهی مرتکب شده باشد و فقط یک نفر از این واقعه اطلاع داشته باشد و دیگران بی اطلاع باشند، این امر موجب سقوط این شخص نمی گردد. بنابراین، تحقیق یک تجسس و کشف عیب نیست بلکه تحقیق، پی بردن به این مسئله است که شخص مورد تحقیق ملکه فضیلت است یا رذیلت؟ آیا به سیگار، مواد مخدر، مشروبات الکلی، ترک نماز، ضدیت با انقلاب و... معتاد است؟ آیا کار همیشگی اوست؟
تحقیق در مورد کسی که جامعه می خواهد زمام امور را به او بسپارید، اهمیت بیشتری پیدا می کند. بنابراین نباید تحقیق را، که پیدا کردن انسان اصلح عمومی است با تجسس که حرمتش تصریح شده است، اشتباه کرد.

ب - تجسس
تجسس، جستجو از عیوب دیگران است به قصد رسوا کردن و ریختن آبروی یک فرد یا یک عده. خاستگاه این حالت، کبر و خود برتر بینی انسان است و ریشه آن، همان ریشه غیبت و تهمت و افتراء است. فرد تجسس کننده از اینکه دیگران را معیوب می بیند خوشحال است. این خوشحالی یک علت روانی دارد و آن اینکه: انسان وقتی کاری را که برخلاف فطرتش می باشد انجام می دهد، وجداناً ناراحت است، ناراحتی او وقتی شدیدتر می شود که می بیند دیگران مثل او نیستند و دامنشان به لوث جنایت و گناه آلوده نشده است. اما وقتی می بیند که دیگری هم مانند او آلوده است، فشار کاسته می شود. بر همین اساس که دوست دارد درون افراد را جستجو کرده تا بدین وسیله آلام روحی خود را تسکین بدهد.

ج - سادگی و بلاهت
سادگی نقطه مقابل شهامت و روح تحقیق است. انسان تا زمانی که وجدانش بیدار است در برابر ناهنجاریها و پلیدی ها حساس است و همانطوریکه گفته شد برای پذیرفتن افرادی که در حوزه زندگی خویش، بی گدار به آب نمی زند بلکه تحقیق می کند. آثار و عوراضی که بر اثر عدم تحقیق و شناخت چهره ها در طول تاریخ گریبانگیر انسانها شده است به قدری زیانبار بوده است که اندازه گیری آن ممکن نیست. به عنوان مثال: مکتب تشیع به پیروانش می آموزد که درباره مصدق اولوالامر تحقیق کنند و هر کسی را به عنوان ولی امر در امور اجتماعی و سیاسی و متولی امور اعتقادی و مذهبی نپذیرند. نتیجه این دقت و حساسیت این شده است که مکتب به عنوان پویاترین مکاتب بشری، پاسدار ارزشهای معنوی باقی بماند. و بالعکس، عدم حساسیت از شناسائی ولی امر در غیر شیعه موجب انحرافات و مصایبی در عالم اسلام نشده که هنوز امت اسلامی دست بگریبان آن هستند. از مباحث گذشته چنین نتیجه می شود که: تحقیق آری، اما تجسس نه. تحقیق برای جلوگیری از فساد و تجسس برای گسترش آن است. تن ندادن به تحقیق هم مجاز نیست زیرا این ساده نگری موجب اشاعه فساد و جرأت بخشیدن و فاسدین و فاسقین می گردد؛ همان نتیجه ای که تجسس ببار می آورد. پس بنابراین تجسس و سادگی هم افق بوده و در لیست ضد ارزش ها جای می گیرند.