ولادت و زندگی:
مـحـمد بن مكی، معروف به شهید اول شاگرد فخرالمحققین، یكی از اعاظم فقهای شیعه اسـت او در ردیـف مـحـقـق حلی و علا مه حلی است اهل جبل عامل است كه منطقه ای است در جنوب لبنان و از قدیمی ترین مراكز تشیع است و هم اكنون نیز یك مركز شیعی است. [1]
شـهـیـد اول در سال 734 متولد شده و در 786 به فتوای یك فقیه مالكی مذهب و تاییدیك فقیه شـافـعـی مـذهب، شهید شده است او شاگرد شاگردان علا مه حلی، از آن جمله فخرالمحققین (فـرزنـد علا مه حلی) بوده است كتابهای معروف شهید اول در فقه عبارت است از: اللمعه كه در مـدت كـوتـاهی در همان زندانی كه منجر به شهادتش شده است، تالیف كرده است و عجیب این است كه این كتاب شریف را در دو قرن بعد فقیهی بزرگ شرح كرد كه او نیز سرنوشتی مانند مؤلف را پیدا كرد، یعنی شهید شد و شهیدثانی لقب گرفت.
شـرح لـمـعه تالیف دیگر شهید است كه همواره از كتب درسی طلا ب بوده و هست كتابهای دیگر شهید اول عبارت است از: دروس ـ ذكری ـ بیان ـ الغیبه ـ القواعد همه كتب او از نفائس آثار فقهی اسـت كـتـب شهید اول نیز مانند محقق و علا مه حلی و درعصرهای بعد از طرف فقها، شرحها و حـاشـیـه هـای زیـادی خـورده اسـت در میان فقهاشیعه، كتابهای سه شخصیت فوق الذكر یعنی محقق آغاز كتاب غایه المراد شهید اول.
حـلـی، عـلا مـه حلی و شهید اول كه در قرن هفتم و هشتم می زیسته اند، به صورت متون فقهی درآمـده و دیگران بر آنها شرح و حاشیه نوشته اند و كسی دیگر نمی بینم كه چنین عنایتی به آثار او كرده باشند فقط در یك قرن گذشته، دو كتاب از كتابهای شیخ مرتضی انصاری كه در حدود صد و سـیزده سال (اكنون 137 سال) از وفاتش می گذرد، چنین وضعی به خود گرفته است خاندان شـهید اول، خاندان علم و فضل بوده و نسلهای متوالی این شرافت را برای خود نگهداری كرده اند شـهـیـد سـه پـسـر دارد كه هر سه ازعلما و فقها بوده اند همچنانكه همسرش ام علی، و دخترش ام الـحـسـن نـیز فقیهه بوده اند و شهید، زنان را در پاره ای از مسائل، به این دو بانوی فاضله ارجاع می كرده است در ریحانه الادب گوید:.
برخی از بزرگان، فاطمه دختر شهید را سته و برخی ست مشایخ سیده المشایخ لقب داده اند. [2]
شـهـیـد اول، یـكـی از فـقـهـای بارز و نامدار جهان تشیع به شمار می آید كه آوازه او،از مرزهای جـغـرافـیایی مناطق اسلامی نیز بیرون رفته است و در مراكز علمی و حقوقی جهان، نام او آشنا و مطرح می باشد.
خاندان پربركت:
شـهـید اول در خانواده علم و فضیلت رشد و نما یافته بود پدر، جد، تا چندین پشت از علما و فقها بـوده انـد، آنچنان كه فرزندان و خاندان او اعم از پسر و دختر، ازدانشمندان و اهل كمال و معرفت بـوده انـد و از او سـه پـسر مجتهد و عالم و یك همسرفقیهه و یك دختر عالمه و فاضله به یادگار مانده و در جمع پربركت آنان آمده است:.
1 ـ شیخ رضی الدین ابوطالب محمد بن محمد بن مكی عاملی جزینی، از پدرروایت می كند كه او در عصر خویش فقیه و مجتهد وارسته بوده است.
2 ـ شیخ ضیا الدین ابوالقاسم او نیز دارای علم و شایستگی لازم بوده است، به حدی كه فردی مثل ابن مؤذن از او روایت می كند.
3 ـ شیخ جمال الدین ابومنصور حسن بن محمد بن مكی عاملی جزینی صاحب امل الامل او را فاضل محقق و فقیه توصیف نموده است.
4 ـ فـاطـمه ام الحسن ست المشایخ (سیده المشایخ)، یعنی سرور اساتید ومشایخ روایتی، چنانچه ست معصومه (ع) گویند، یعنی سیده معصومه (ع) سیده وسرور مشایخ روایتی.
شرح حال هر كدام از این یادگارهای ارزنده امت اسلامی در كتابهای رجال وتراجم، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است كه ما از روضات الجنات خوانساری،فشرده ای در این باره می آوریم.
اساتید:
او یـكـی از پراستادترین فقهای نامدار شیعه است و از سید صدر كركی دخترزاده محقق نقل شده اسـت كـه او بـیـش از هـزار اجازه روایتی و اجتهادی از اساتیدرا با خود همراه داشته است كه در محضر بیشتر آنان تلمذ نموده بود.
1 ـ فـخـرالمحققین، پسر علا مه حلی شهید اول بیش از هفت ماه از محضر اواستفاده كرده است شهید به قصد تلمذ از محضر علا مه حلی عازم حله شده بود كه دربین راه مصادف با تشییع جنازه او گردید شهید اول از فخرالمخققین اجازه روایتی نیزدارد كه پشت كتاب القواعد آمده است و صورت آن چنین است:
امام علا مه بزرگ افضل علما و سید فضلا، مولانا شمس الحق و الدین،محمد بن مكی بن محمد بن حامد مشكلات این كتاب را بر من خواند و من به او،روایت تمام كتابهای پدر و تمام تالیفاتی كه پیشینیان بزرگوار ما گردآوری نموده اند،بر اساس آن طرقی كه به آنان منتهی می گردد، اجازه دادم. [3]
2 ـ سید عمید الدین بن عبدالمطلب حلی.
3 ـ سید ضیا الدین عبداللّه حلی هر دو فرزندان دختر علا مه حلی می باشند.
مشایخ روایتی و اجازه:
مشایخ اجازه او متعدد می باشند كه از آن میان می توان به اسامی زیر اشاره كرد:
1 ـ سید تاج الدین بن معیه حسینی.
2 ـ سید علا الدین بن زهره حسینی.
3 ـ شیخ علی بن طران مطار آبادی ملقب به رضی الدین.
4 ـ الشیخ رضی الدین علی بن احمد مزیدی.
5 ـ شیخ جلال الدین محمد بن الشیخ شمس الدین حارثی.
6 ـ شیخ محمد بن جعفر مشهدی.
7 ـ شـیـخ قطب الدین بویهی رازی و از جمعی دیگر از علما عامه نیز، قریب چهل تن از آنان اجازه روایتی كسب كرده است.
شاگردان:
حـوزه عـلمی پربركت شهید اول بهره وران و شاگردان متعددی را پرورده است كه هر كدام سند اعتبار و حجت وقت در علم و عمل بوده اند سه فرزند دانشمند وعالم همسر فاضله اش ام علی و دخـتـر فـاضله و فقیهه اش فاطمه ام الحسن این دومادر و دختر هر دو از كسانی بودند كه شهید مرحوم در مورد هر دو تعریف وتوصیف داشت و زنان و دختران را در مورد مسائل شرعی به آنان ارجاع می داد و ازكسانی كه از شهید اول تلمذ و اجازه روایتی داشته اند:
1 ـ شیخ مقداد سیوری صاحب كتاب التنقیح.
2 ـ شیخ حسن بن سلیمان حلی صاحب كتاب مختصر بصائر الدرجات.
3 ـ سید بدرالدین حسن بن ایوب مشهور به نجم الدین اعرج الحسینی.
4 ـ صاحب كتاب المحجه البیضا در طهارت.
5 ـ شیخ شمس الدین محمد مشهور به ابن عبدالعال كركی عاملی.
6 ـ شیخ زین الدین علی بن خازن حائری، استاد روایت احمد بن فهد حلی،صاحب المهذب و الموجز و عده الداعی.
شهید اول در تاریخ 12 رمضان 784 ه ق، دو سال قبل از شهادت خویش به افتخار او اجازه روایتی مفصلی صادر فرموده اند كه متن آن در روضات الجنات آمده است. [4]
تالیفات و آثار:
او در مـدت پنجاه و دو سال عمر پربركت خویش، با وجود آن همه مسافرتها ومهاجرتها كه ضرورتا پیش می آمد، باز موفق به تالیف تعداد كثیری از كتابهای مفید واصولی گردیده است كه اسامی و مـحـتـویـات كـتابها نشان دهنده تبحر او در رشته های مختلف علوم اسلامی است اینك فهرست تالیفات او از ریحانه الادب مرحوم مدرس نقل می شود:
1 ـ اختصار الجعفر.
2 ـ الاربعون حدیثا.
3 ـ الاربعون مساله.
4 ـ الاعتقادیه.
5 ـ الالـفـیـه فـی فقه الصلوه، با شرحی كه شهید ثانی بر آن مرقوم داشته اند، تحت نام المقاصد العلیه در تهران چاپ سنگی شده است.
6 ـ الباقیات الصالحات.
7 ـ البیان در فقه (مطبوع).
8 ـ التكلیف یا تكلیفیه.
9 ـ جامع البین یا الجامع بین شرحی الاخوین كه شرح تهذیب الاصول علا مه حلی است كه ما بین دو شرح تهذیب كه از سید عمید الدین و سید ضیا الدین خواهرزادگان خود علا مه حلی می باشد، جمع و تالیف نموده است.
10 ـ حـاشیه شرح ارشاد علا مه حلی كه نامش غایه المراد فی شرح نكت الارشاد می باشد و در ایران چاپ سنگی گردیده است.
11 ـ حاشیه قواعد علا مه.
12 ـ خلاصه الاعتبار فی الحج و الاعتمار.
13 ـ الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه (مطبوع).
14 ـ الذكری در فقه امامیه (مطبوع).
15 ـ غایه المراد كه به نام حاشیه ارشاد مذكور شد.
16 ـ الـقـواعد الكلیه فی الاصول و الفروع، كه به قواعد شهید معروف است وچاپ سنگی شده است.
17 ـ الـلمعه الدمشقیه كه بارها در ایران چاپ گردیده و جز كتابهای درسی حوزه علمیه اسلامی است.
18 ـ مجامیع ثلثه در سه مجلد.
19 ـ المزار.
20 ـ المسائل، كه به مسائل ابن مكی معروف است.
21 ـ النفلیه كه با الفوائد المكیه كه شرح شهید ثانی بر همان كتاب می باشد، درتهران چاپ سنگی شده است.
22 ـ نكت الاشاد كه همان غایه المراد می باشد. [5]
شهادت:
عـامـل شهادت را سعایت و پرونده سازی در مورد تشیع او و ابراز برخی ازمقالات بر ضد معتقدات گروههای اسلامی بوده است كه نقل و بازگویی آنها ما را باجهانی از قساوت و عناد و جهل رو به رو مـی سـازد چـه بـهـتـر قضاوت و حكم او را به خداوند احكم الحاكمین واگذار نماییم تفصیل شـهـادت آن فـقـیـه بزرگوار را می توان ازنوشته شیخ حر عاملی و روضات الجنات، ج 7، ص 12 استفاده نمود. [6]

[1] . این منطقه مدتی به چنگال دژخیمان صهیونیستی درآمد، ولی با همت و پشتكاری رزمندگان اسلام و بافضل و عنایت الهی آزاد گردید.
[2] . آشنایی با علوم اسلامی، ص 300 ـ 301 .
[3] . روضات الجنات، ج 6، ص 5 .
[4] . روضات الجنات، ج 7، ص 8 .
[5] . ریحانه الادب، ج 3، ص 277 .
[6] . روضات الجنات، ج 7، ص 210 9- اعیان الشیعه، ص 36 و 47 ـ شرح حال تفصیلی او را می توان از منابع زیر به دست آورد: روضـات الـجـنـات، ج 7، شماره 592 ـ امل الامل، ج 1، ص 181 ـ بحار الانوار، مقدمات آن تحفه الاحباب،ص 354 ـ تنقیح المقال، ج 3، ص 191 ـ جامع الرواه، ج 2، ص 203 ـ الذریعه الی تصانیف الـشیعه، ج 2، ص 196 ـ ریاض العلما و حیاض الفضلا، ج 3 ـ ریحانه الادب، ج 3، ص 276 ـ سفینه الـبـحار، ج 1، ص 721 ـشذرات الذهب، ص 946 ـ شهدا الفضیله امینی، ص 80 ـ الفوائد الرضویه، ص 644 ـ الكنی و الالقاب، ج 2،ص 377 ـ لؤلؤه البحرین، ص 142 ـ مجالس المؤمنین، ص 579 ـ المستدرك، ج 3، ص 437 ـ المقابس ـ حیاه الامام الشهید الاول و منابع و ماخد دیگر.


عقيقي بخشايشي - تلخيص از كتاب فقهاي نامدار شيعه، ص 149